ნატოს იდენტობა და გაფართოების პოლიტიკა რუსეთ-უკრაინის ომის ფონზე
აბსტრაქტი
სტატიაში განხილულია რუსეთ-უკრაინის ომის ფონზე ნატოს იდენტობის ცვლილება და ალიანსის გაფართოების პოლიტიკასთან დაკავშირებული საკითხები. სტატიაში აღწერილია ცივი ომის დასრულების შემდეგ ჩრდილო-ატლანტიკურ ალიანსში განხორციელებული რეფორმები და პროცესები, რომლებითაც ხელი შეეწყო თანამედროვე უსაფრთხოების გარემოსთან ნატოს ადაპტირებას და სამხედრო ალიანსიდან სამხედრო-პოლიტიკურ ალიანსად მის გარდაქმნას. სტატია ასევე ეხება ნატოს გაფართოების პოლიტიკას, როგორც ალიანსის იდენტობის ერთ-ერთი მნიშვნელოვან მახასიათებელს, რამაც უდიდესი გავლენა მოახდინა ევროატლანტიკურ სივრცეში მიმდინარე გეოპოლიტიკურ პროცესებზე.
გიორგი რობაქიძე
ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაცია (ნატო) სამხედრო ალიანსია, რომელიც 1949 წელს შეიქმნა. ცივი ომის დროს ნატოს უპირველეს მიზანს წარმოადგენდა წევრი ქვეყნების კოლექტიური თავდაცვის უზრუნველყოფა საბჭოთა აგრესიისგან. დაარსებიდან დღემდე თითქმის 75 წლის განმავლობაში ნატო მნიშვნელოვნად შეიცვალა და დღესაც, უსაფრთხოების ახალი გამოწვევებისა და გეოპოლიტიკური ცვლილებების ფონზე, ცდილობს ახალ გარემოსთან ადაპტირებას.
რუსეთის მიერ უკრაინაში დაწყებულმა ფართომასშტაბიანმა აგრესიულმა ომმა საგრძნობლად შეცვალა ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის პოლიტიკური დღის წესრიგი. სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი გახდა ნატოს უსაფრთხოების პოლიტიკის გადახედვა და მისი ადაპტირება არსებულ გამოწვევებთან. აღსანიშნავია, რომ უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ საგრძნობლად გაიზარდა მოკავშირეთა სამხედრო ყოფნა ალიანსის აღმოსავლეთ ფლანგზე. ალიანსმა ასევე გაზარდა რეგიონში საკუთარი სტრატეგიული აქტივები, მათ შორის ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემები, რომლებიც ამჟამად განლაგებულია პოლონეთში, რუმინეთსა და სლოვაკეთში. ომის დაწყებიდან მალევე მნიშვნელოვნად გაიზარდა ევროპის კონტინენტზე აშშ-ის სამხედრო ძალების რაოდენობა და ამჟამად ჯამში 100 ათას სამხედრო მოსამსახურეს შეადგენს. ამასთანავე, რუსეთის აგრესიის გამო ნატოს რიგ წევრ ქვეყნებს შორის უთანხმოებები დროებით გადაილახა და გაძლიერდა ნატოს ერთობა.
სრული სურათის უკეთ დასანახად მნიშვნელოვანია ნატოს იდენტობის ცვლილებასთან დაკავშირებულ საკითხის ისტორიულ კონტექსტში გაანალიზება და 30 წლის განმავლობაში ალიანსის მიერ განვლილი გარდამტეხი ეტაპების მიმოხილვა. ამავდროულად, აღსანიშნავია თანამედროვე უსაფრთხოების ახალ გამოწვევები, რომლებიც, ტრადიციულ უსაფრთხოებასთან ერთად, ნატოს დღის წესრიგში წამყვან ადგილს იკავებს.
ნატოს ტრანსფორმაციის მნიშვნელოვანი საწყისი საბჭოთა კავშირის დაშლა იყო, შედეგად ალიანსი ახალი რეალობის წინაშე აღმოჩნდა: ზესახელმწიფოების დაპირისპირების უშუალო საფრთხის გარეშე, მას საკუთარი ამოცანები ხელახლა უნდა განესაზღვრა. ახალ რეალობასთან გასამკლავებლად ნატომ დაიწყო ყოვლისმომცველი რეფორმირების პროცესი, რამაც ორგანიზაცია თანდათანობით სამხედრო ალიანსიდან სამხედრო-პოლიტიკურ ალიანსად გარდაქმნა. ცივი ომის დასრულების შემდეგ ნატოს იდენტობის მთავარი მსაზღვრელი ტრანსატლანტიკურ სივრცეში და მის ფარგლებს გარეთ სტაბილურობის, დემოკრატიისა და თანამშრომლობითი უსაფრთხოების ხელშეწყობა გახდა. ალიანსმა შეიძინა ისეთი ახალი ფუნქციები, როგორებიცაა: კრიზისების მართვა, კონფლიქტების პრევენცია და სამშვიდობო ოპერაციების წარმოება.
1990-იანი წლების შემდეგ ნატოს იდენტობის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი გახდა მისი გაფართოების პროცესი. საწყის ეტაპზე, პროგრამის „პარტნიორობა მშვიდობისთვის“ მეშვეობით, ალიანსმა პარტნიორული ურთიერთობები დაამყარა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებსა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებთან. პარალელურად, მან დაიწყო რუსეთთან აქტიური დიალოგიც, რომელიც 1997 წელს რუსეთსა და ნატოს შორის „სადამფუძნებლო აქტის“ ხელმოწერით დასრულდა. ალიანსის წევრები იმედოვნებდნენ, რომ ყოფილ მოწინააღმდეგესთან მჭიდრო თანამშრომლობის გზით შესაძლებელი იქნებოდა მშვიდობისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფა მთელ ევროატლანტიკურ სივრცეში.
რუსეთი, რომელიც ყოფილი სოციალისტური ბანაკის ქვეყნებს, განსაკუთრებით კი, ყოფილ საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებს, საკუთარი ექსკლუზიური გავლენის სფეროდ მიიჩნევდა, ყოველთვის ეწინააღმდეგებოდა ნატოს გაფართოებას. ის თვლიდა, და 1990-იანი წლების დასაწყისში მას ბევრი დასავლეთევროპელი პოლიტიკოსი და ექსპერტიც ეთანხმებოდა, რომ ნატომ, როგორც ცივი ომის დროინდელმა ინსტიტუტმა, კომუნისტური ბლოკის დაშლასთან ერთად, შეასრულა საკუთარი ამოცანა და ის „ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის“ მსგავსად უნდა დაშლილიყო.
არსებობს მოსაზრება, რომლის დამკვიდრებასაც განსაკუთრებით რუსეთის ხელისუფლება ცდილობს: გერმანიის გაერთიანებასთან დაკავშირებით საბჭოთა ლიდერებთან გამართული მოლაპარაკებების პროცესში დასავლეთის ქვეყნებმა, მათ შორის, აშშ-მა, გერმანიის ფედერაციულმა რესპუბლიკამ, საფრანგეთმა და დიდმა ბრიტანეთმა დაპირება მისცეს მიხეილ გორბაჩოვს, რომ ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი აღმოსავლეთით არ გაფართოვდებოდა. ამის მტკიცებულებად მოჰყავთ 1990 წლის 9 თებერვალს მიხეილ გორბაჩოვსა და აშშ-ის სახელმწიფო მდივან ჯეიმს ბეიკერს შორის გამართული შეხვედრის ჩანაწერი, სადაც ჯეიმს ბეიკერი აცხადებს, რომ ნატო არ გაფართოვდებოდა აღმოსავლეთით – „არცერთი დიუმი აღმოსავლეთით“.1 თუმცა საუბრის სრული ჩანაწერის წაკითხვისას ცხადი ხდება, რომ აღნიშნული ფრაზა კონტექსტიდანაა ამოღებული და საუბარი რეალურად გერმანიის გაერთიანების შემდეგ იქ ნატოს ეგიდით განთავსებულ აშშ-ის ჯარებს ეხება. ამ თემაზე პოლიტიკოსებსა და მეცნიერებს შორის კამათი დღემდე გრძელდება, თუმცა ფაქტი ფაქტად რჩება, ნატოს აღმოსავლეთით გაფართოების კუთხით, საბჭოთა კავშირსა და ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის წევრ ქვეყნებს შორის რაიმე სახის იურიდიული ძალის მქონე დოკუმენტი არ გაფორმებულა.
1995 წელს ალიანსმა ჩაატარა სპეციალური კვლევა ნატოს გაფართოების შესახებ. კვლევამ ცხადყო, რომ ცივი ომის დასრულება უნიკალურ შესაძლებლობას ქმნიდა მთელ მსოფლიოში უსაფრთხოების არსებული გარემოს გასაუმჯობესებლად და ამ კუთხით ნატოს გაფართოება ხელს შეუწყობდა სტაბილურობისა და უსაფრთხოების გაძლიერებას მთელ ევროატლანტიკურ სივრცეში.2
1999 წელს, ვაშინგტონში გამართულ სამიტზე, ნატოს წევრებმა დაამტკიცეს გაწევრიანების სამოქმედო გეგმა (MAP), რაც საშუალებას აძლევდა ალიანსში გაწევრიანების მსურველ ქვეყნებს, მომზადებულიყვნენ პოტენციური წევრობისათვის. 2004 წლის პრაღის სამიტზე, ისტორიული გადაწყვეტილება იქნა მიღებული და ალიანსს შვიდი ახალი ქვეყანა — ბულგარეთი, ესტონეთი, ლატვია, ლიეტუვა, რუმინეთი, სლოვაკეთი და სლოვენია შეუერთდნენ. მოგვიანებით, 2009 წელს ალიანსის წევრები გახდნენ ალბანეთი და ხორვატია, ხოლო 2017 წელს — მონტენეგრო და 2020 წელს — ჩრდილოეთი მაკედონია. ალიანსის გაფართოების ბოლო ტალღა 2023 წლის გაზაფხულზე განხორციელდა და მას ფინეთი შეუერთდა. ამასთან, უკვე მიღებულია პრინციპული გადაწყვეტილება ალიანსში შვედეთის გაწევრიანებასთან დაკავშირებით, რაც, სავარაუდოდ, 2023 წლის ბოლომდე დასრულდება. შედეგად, ალიანსის წევრთა რიცხვი 32-ს გაუტოლდება.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ნატოს კარი ღია რჩება ნებისმიერი ევროპული ქვეყნისთვის, რომელსაც შეუძლია აიღოს წევრობისათვის საჭირო ვალდებულება და საკუთარი წვლილი შეიტანოს ევროატლანტიკური სივრცის უსაფრთხოებაში. ამჟამად ნატოს ასპირანტი ქვეყნის სტატუსი მინიჭებული აქვს სამ პარტნიორ სახელმწიფოს, რომლებმაც ღიად დააფიქსირეს საკუთარი სურვილი, გახდნენ ნატოს სრულფასოვანი წევრები, ესენი არიან: ბოსნია-ჰერცეგოვინა, საქართველო და უკრაინა.
ნატოს ცივი ომის შემდგომი იდენტობის ანალიზისას, განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ალიანსის ბრძოლა ტერორიზმის წინააღმდეგ. 2001 წლის 11 სექტემბერს, ამერიკის შეერთებული შტატების წინააღმდეგ განხორციელებული უპრეცედენტო ტერორისტული თავდასხმის მეორე დღეს, პირველად ალიანსის ისტორიაში, ამოქმედდა ნატოს მე-5 მუხლი, რომელიც ვაშინგტონის ხელშეკრულების ქვაკუთხედს წარმოადგენს და რომლის თანახმადაც ალიანსის ერთ სახელმწიფოზე შეიარაღებული თავდასხმა განიხილება როგორც თავდასხმა მის ყველა წევრ სახელმწიფოზე. 2001 წელს ალიანსმა ავღანეთში „საერთაშორისო უსაფრთხოების მხარდაჭერის ძალების“ (ISAF) მისია დაიწყო, რომლის უმთავრეს ამოცანას საერთაშორისო ტერორიზმთან ბრძოლა წარმოადგენდა. ISAF-ის მისია 2014 წლის დეკემბერში დასრულდა, ხოლო 2015 წლის იანვრიდან ნატომ ავღანეთში ახალი „მტკიცე მხარდაჭერის მისია“ (RSM) დაიწყო, რომელიც ავღანეთის შეიარაღებული ძალების წვრთნასა და ქვეყნის ინსტიტუციურ აღმშენებლობას ემსახურებოდა.
ნატოს თითქმის ოცწლიანი სამხედრო ყოფნა ავღანეთში 2021 წლის ზაფხულში დასრულდა, როდესაც თალიბების სამხედრო იერიშის შედეგად, ავღანეთის მთავრობა და ნატოს ეგიდით გაწვრთნილი და აღჭურვილი ავღანეთის ეროვნული თავდაცვისა და უსაფრთხოების ძალები სრულად ჩამოიშალა. 2021 წლის სექტემბერში ნატომ მიიღო გადაწყვეტილება, სასწრაფო წესით გამოეყვანა ქვეყნიდან მოკავშირეთა ძალები. მოგვიანებით, 2021 წლის შემოდგომაზე, ალიანსმა ჩაატარა ავღანეთის მისიის ყოვლისმომცველი პოლიტიკური და სამხედრო შეფასება, რომელმაც გამოავლინა მთელი რიგი პრობლემები ალიანსის პოლიტიკურ და სამხედრო ამოცანებს შორის კოორდინაციის კუთხით. ამასთან, დოკუმენტში ცალსახად იქნა აღნიშნული, რომ უსაფრთხოების რთულ გარემოში კრიზისის მართვა ნატოს მთავარ ამოცანად უნდა დარჩეს და მომავალში მოკავშირეებმა მუდმივად უნდა შეაფასონ სტრატეგიული ინტერესები, დასახონ მიღწევადი მიზნები და გააცნობიერონ საფრთხეები.3
ნატოს იდენტობის შემდგომი ცვლილება და მნიშვნელოვანი რეფორმირების მეორე ეტაპი 2014 წლიდან იწყება, როდესაც რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიამ ცხადყო, რომ ცივი ომის შემდგომი უსაფრთხოების არქიტექტურა აღარ შეესაბამებოდა არსებულ გამოწვევებს. თუკი 1990-იან წლებში სამხედრო, ეკონომიკური და იდეოლოგიური ძალაუფლების თვალსაზრისით, დასავლური ლიბერალური დემოკრატია მსოფლიოში უკონკურენტო იყო, XXI საუკუნის დასაწყისიდან შეერთებული შტატებისა და ევროკავშირის გლობალური გავლენა გარკვეულწილად შესუსტდა და მას, ჩინეთისა და რუსეთის სახით, ძლიერი კონკურენტები გამოუჩნდა.
ნატოს მიმართ რუსეთის კრიტიკული დამოკიდებულება განსაკუთრებით თვალში საცემი გახდა ვ. პუტინის პრეზიდენტობის მეორე ვადით არჩევის შემდეგ. 2007 წელს, მიუნხენის უსაფრთხოების კონფერენციაზე სიტყვით გამოსვლისას რუსეთის პრეზიდენტმა მკაცრად გააკრიტიკა აშშ და ევროკავშირის ქვეყნები და მათ ერთპოლარული მსოფლიოს შექმნის მცდელობაში დასდო ბრალი.4 რუსეთმა ასევე დაადანაშაულა ნატო ნატო-რუსეთის „სადამფუძნებლო აქტის“ დარღვევაში, რომელიც ავალდებულებდა ნატოს, თავი შეეკავებინა ახალი წევრი ქვეყნების ტერიტორიებზე მნიშვნელოვანი საბრძოლო ძალების განლაგებისგან. უნდა აღინიშნოს, რომ 2007 წელს ეს ბრალდება განსაკუთრებით უსაფუძვლო იყო, რადგან ნატომ კოლექტიური თავდაცვისა და შეკავების ზომების საგრძნობი გაძლიერება ალიანსის აღმოსავლეთ ნაწილში მხოლოდ 2014 წლიდან, რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიის შემდეგ დაიწყო. აგრესიული რიტორიკის პარალელურად, რუსეთის ფედერაციამ კონკრეტული სამხედრო ნაბიჯებიც გადადგა, კერძოდ, გაზარდა ქვეყნის დასავლეთი საზღვრის გასწვრივ სამხედრო შენაერთების რაოდენობა და დაიწყო სტრატეგიული ურთიერთობების გაღრმავება ისეთ ქვეყნებთან, როგორებიცაა ჩინეთი და ირანი.
რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსიამ ცხადყო, რომ ნატოს 2010 წლის უსაფრთხოების კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც ალიანსი რუსეთთან „სტრატეგიულ პარტნიორობას“ ესწრაფოდა და მიიჩნევდა, რომ ნატოს ტერიტორიაზე კონვენციური თავდასხმის საფრთხე დაბალი იყო, აღარ ესადაგებოდა შეცვლილ გეოპოლიტიკურ რეალობას. კრემლის აგრესიული ქმედებების და ევროატლანტიკურ სივრცეში მზარდი დაძაბულობის ფონზე დღის წესრიგში დადგა ამ კონცეფციის განახლების საჭიროება. პარალელურად, ნატომ დაიწყო კოლექტიური თავდაცვისა და შეკავების ზომების გაძლიერება ალიანსის აღმოსავლეთ ნაწილში. კერძოდ, 2014 წლის ნატოს უელსის სამიტზე და მოგვიანებით 2016 წლის ვარშავის სამიტზე შემუშავდა და დამტკიცდა ნატოს მზადყოფნის სამოქმედო გეგმა (NATO Readiness Action Plan), რომელიც ითვალისწინებდა ლიეტუვაში, ლატვიაში, ესტონეთსა და პოლონეთში ნატოს ოთხი მრავალეროვნული ბატალიონის განთავსებას, ნატოს საპასუხო ძალების (NATO Response Force) გაზრდას 13 ათასიდან 40 ათას სამხედრო მოსამსახურემდე, დამატებით, ახალი 5000-კაციანი ნატოს ძალიან მაღალი მზადყოფნის ძალების (Very High Readiness Joint Task Force – VJTF) შექმნას, ალიანსის სამხედრო წვრთნების რაოდენობის მნიშვნელოვან ზრდას, ბალტიისა და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში მცირე ზომის ნატოს შტაბ-ბინების(საკომანდო ცენტრების) შექმნასა და იქ გარკვეული აღჭურვილობის წინასწარ განთავსებას და სხვა ქმედებები.5 პარალელურად ალიანსმა გააძლიერა პარტნიორობა ევროკავშირთან, ახლო აღმოსავლეთის, ჩრდილოეთ აფრიკისა და აზია-წყნარი ოკეანის ქვეყნებთან.
საპასუხოდ, 2021 წლის ბოლოს, რუსეთმა ნატოსა და აშშ-ს წარუდგინა ე. წ. „უსაფრთხოების გარანტიების ხელშეკრულებების“ პროექტები, რითაც ფაქტობრივად ღიად გამოხატა „გავლენის სფეროების“ აღდგენის სურვილი. დოკუმენტში რუსეთი ულტიმატუმის ტონით ითხოვდა ნატოსგან, რომ ამ უკანასკნელს ოფიციალურად ეთქვა უარი გაფართოების პოლიტიკაზე, სამხედრო ძალების განლაგებაზე რუსეთთან მოსაზღვრე ტერიტორიაზე, გაეყვანა 1997 წლის შემდეგ ნატოს აღმოსავლეთ ფლანგზე განლაგებული ყველა სამხედრო შენაერთი და შეზღუდვები დაეწესებინა რუსეთის საზღვრის სიახლოვეს ნატოს სამხედრო აქტივობებზე, მათ შორის, წვრთნებსა და სწავლებებზე.
ზემოხსენებულ ულტიმატუმზე რუსეთს 2022 წლის იანვარში გადაეცა ნატოსა და აშშ–ის მიერ მომზადებული პასუხები. როგორც ალიანსმა, ასევე აშშ-მა მიუღებლად მიიჩნიეს რუსეთის მოთხოვნა და კიდევ ერთხელ ცალსახად დაადასტურეს საკუთარი ერთგულება ალიანსის „ღია კარის“ პოლიტიკის მიმართ, უფრო მეტიც, საპასუხო დოკუმენტში ნატომ მოუწოდა რუსეთს, საქართველოდან, უკრაინიდან და მოლდოვიდან გაეყვანა ჯარი, რომელიც ამ ქვეყნების ნების წინააღმდეგ, უკანონოდ იმყოფება. ამავე დროს, ალიანსმა ხაზი გაუსვა, რომ მზად იყო, ეთანამშრომლა რუსეთთან გამჭვირვალობის ზრდის, სამხედრო კონფლიქტის წარმოქმნის რისკის შემცირების, სამხედროებს შორის პირდაპირი კომუნიკაციის არხის აქტიურად გამოყენებისა და შეიარაღებაზე კონტროლის საკითხებში. თავის მხრივ, ამერიკის შეერთებული შტატები გამოთქვამდა მზადყოფნას, რუსეთის მიერ წამოწეულ ყველა საკითხზე სხვადასხვა ფორმატით (ნატო–რუსეთის საბჭო, ეუთო, ორმხრივი სტრატეგიული სტაბილურობის დიალოგი და ა. შ.) გაეგრძელებინა აქტიური დიალოგი.
არაერთი მოწოდებისა და გაფრთხილების მიუხედავად, 2022 წლის თებერვალში, რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმერ პუტინმა უკრაინის წინააღმდეგ სრულმასშტაბიანი სამხედრო აგრესია დაიწყო. რუსეთ-უკრაინის ომმა სრულებით შეცვალა გლობალური გეოპოლიტიკური ვითარება და დიდი გავლენა მოახდინა საერთაშორისო ურთიერთობებზე, მათ შორის, ნატოს როლსა და მისიაზეც. ამ ქმედებებმა კიდევ უფრო გაზარდა ნატოს მიმართ რუსეთის მეზობელი ქვეყნების ინტერესი. როგორც აშშ-ის თავდაცვის მდივანმა, ლოიდ ოსტინმა აღნიშნა, „ვ. პუტინის ომი ნატოს გაფართოების შედეგი კი არ არის, არამედ ის ამ გაფართოების მიზეზია.“6
სწორედ უკრაინაში რუსეთის სამხედრო აგრესიამ მისცა ბიძგი შვედეთისა და ფინეთის ხელისუფლების ისტორიულ გადაწყვეტილებას, გამხდარიყვნენ ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის წევრები. ორივე სახელმწიფო მრავალი წლის განმავლობაში ინარჩუნებდა ნეიტრალური ქვეყნის სტატუსს, თუმცა 2022 წლის 18 მაისს მათ ერთობლივად წარადგინეს განაცხადი ნატოში გაწევრიანების შესახებ. 2023 წლის 4 აპრილს ფინეთი ნატოს წევრი გახდა, შვედეთს გარკვეული პრობლემები შეექმნა თურქეთისა და უნგრეთის ხელისუფლების მხრიდან, თუმცა 2023 წლის ვილნიუსის სამიტის ფარგლებში აღნიშნული უთანხმოება სრულად იქნა აღმოფხვრილი და, სავარაუდოდ, 2023 წლის ბოლომდე შვედეთიც ნატოს სრულფასოვანი წევრი გახდება.
რუსეთის სამხედრო აგრესიის პარალელურად, 2022 წლის ივნისში, ნატოს მადრიდის სამიტზე მოკავშირეებმა მიიღეს ახალი, რიგით მერვე, სტრატეგიული კონცეფცია, რომელიც განსაზღვრავს ალიანსის განვითარების მიმართულებებს მომდევნო ათწლეულში. დოკუმენტი 49 პარაგრაფისგან შედგება და მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი ეთმობა ალიანსის წინაშე მდგარ უსაფრთხოების გამოწვევებს. დოკუმენტში განსაკუთრებით მკაფიოდ არის გამოკვეთილი ორი საფრთხე — რუსეთი და ტერორიზმი. აღსანიშნავია, რომ რუსეთი შეფასებულია, როგორც „ყველაზე მნიშვნელოვანი და პირდაპირი საფრთხე მოკავშირეების უსაფრთხოებისა და ევროატლანტიკურ სივრცეში მშვიდობისა და სტაბილურობისთვის.“7 ამასთან კონცეფციაში ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ ნატოს წევრი ქვეყნების სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის წინააღმდეგ თავდასხმა არ შეიძლება იქნეს გამორიცხული. მოკავშირეები შეთანხმდნენ, რომ კრემლის მტრული ქმედებებისა და მისი პოლიტიკის ფონზე, შეუძლებელია, რუსეთი აღქმული იქნეს პარტნიორად. ამასთან, რუსეთთან სამომავლო ურთიერთობებში რაიმე ცვლილება დამოკიდებული იქნება რუსეთის ფედერაციის მიერ აგრესიული ნაბიჯების შეწყვეტასა და საერთაშორისო სამართლის სრულ პატივისცემაზე.
აღსანიშნავია, რომ სტრატეგიულ კონცეფციაში პირველად არის ნახსენები ჩინეთი, როგორც ნატოს უსაფრთხოებისათვის გამოწვევა. მოკავშირეები მიიჩნევენ, რომ პეკინის ჰიბრიდული და კიბეროპერაციები, კონფრონტაციული რიტორიკა და დეზინფორმაცია მიმართულია ალიანსის წინააღმდეგ და აზიანებს მის უსაფრთხოებას. ამასთან, ნატოს წევრები გამოთქვამენ შეშფოთებას ჩინეთსა და რუსეთის ფედერაციას შორის სტრატეგიული პარტნიორობის გაღრმავებასთან დაკავშირებით.
უსაფრთხოების გაძლიერებისა და თანამედროვე გამოწვევებთან გამკლავების კუთხით მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა 2023 წლის ნატოს ვილნიუსის სამიტზეც. სამიტზე განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო ნატოს შეკავებისა და თავდაცვის გაძლიერების, რუსეთის ღია სამხედრო აგრესიის, უკრაინის დახმარების, ჩინეთის, ტერორიზმის, ტექნოლოგიისა და კლიმატის ცვლილების საკითხებს.
სამიტის ფარგლებში მოკავშირეები შეთანხმდნენ ცივი ომის შემდეგ ყველაზე მასშტაბური თავდაცვითი გეგმის განხორციელებაზე, რომელიც გულისხმობს 300 ათასი სამხედრო მოსამსახურის მაღალი დონის მზადყოფნაზე გადაყვანას, ასევე საზღვაო და საჰაერო სივრცეში პატრულირებისათვის გემებისა და თვითმფრინავების რაოდენობის გაზრდას. მოკავშირეები ასევე შეთანხმდნენ, რომ ყოველწლიურად გაზრდიან თავდაცვის ხარჯებს და სამხედრო ინდუსტრიაში მეტ ინვესტიციას ჩადებენ.
ვილნიუსში მიღებულ გადაწყვეტილებებს შორის აღსანიშნავია უკრაინის მრავალწლიანი დახმარების ახალი პროგრამა, რომელიც მიზნად ისახავს ამ ქვეყნის შეიარაღებული ძალების ნატოს სტანდარტებზე გადასვლისა და თავდაცვისა და უსაფრთხოების სექტორის აღმშენებლობის ხელშეწყობას. ასევე, ნატო-უკრაინის კომისიის გარდაქმნას ნატო-უკრაინის საბჭოდ, სადაც უკრაინას ალიანსის წევრების მსგავსად თანაბარი უფლებები ექნება და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ალიანსის წევრები შეთანხმდნენ, რომ უკრაინას ნატოში ინტეგრაციის გზაზე არ დასჭირდება გაწევრიანების სამოქმედო გეგმა (MAP).
რაც შეეხება საქართველოს, 2022 წლის სტრატეგიულ კონცეფციაში ასახულია ქართული მხარისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე ყველა ძირითადი საკითხი. კერძოდ, დაფიქსირებულია ალიანსის ერთგულება ბუქარესტის სამიტზე მიღებული გადაწყვეტილებისადმი და აღნიშნულია, რომ გაწევრიანების თაობაზე მოკავშირეები თავად იღებენ გადაწყვეტილებას, მესამე მხარის ჩარევის გარეშე. დოკუმენტში ასევე საუბარია შავი ზღვის რეგიონის სტრატეგიულ მნიშვნელობასა და ნატოს მზაობაზე, მხარი დაუჭიროს ამ რეგიონის ქვეყნების ევროატლანტიკურ მისწრაფებებს. ხაზგასმულია, რომ ასპირანტი ქვეყნებისა და ალიანსის უსაფრთხოება ერთმანეთთან მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული. ამასთან, ალიანსი კიდევ ერთხელ ცალსახად გამოხატავს საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისა და სუვერენიტეტის მხარდაჭერას. მადრიდის სამიტზე, ნატო-საქართველოს თანამშრომლობის გაღრმავების კუთხით, კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა, კერძოდ, შემუშავდა პარტნიორებზე და, მათ შორის, საქართველოს საჭიროებებზე მორგებული ინდივიდუალური დახმარების დოკუმენტები (ITPP), რომლის სრულფასოვანი იმპლემენტაცია საგრძნობლად შეუწყობს ხელს ამ ქვეყნების თავდაცვისუნარიანობისა და უსაფრთხოების განმტკიცებას.
რაც შეეხება ნატოს ვილნიუსის სამიტზე მოკავშირეების მიერ მიღებულ კომუნიკეს, საქართველოსთან დაკავშირებით მეტწილად 2021 წლის ბრიუსელის სამიტის დასკვნით დოკუმენტში არსებული ფორმულირებები იქნა გამეორებული. კერძოდ, კომუნიკეში ხაზგასმულია, რომ ნატო 2008 წლის ბუქარესტის სამიტის გადაწყვეტილების ერთგული რჩება. თუმცა, უკრაინისაგან განსხვავებით, საქართველოს ალიანსში გაწევრიანება მოიცავს გაწევრიანების სამოქმედო გეგმას (MAP), როგორც პროცესის განუყოფელ ნაწილს. წევრი ქვეყნები მტკიცედ უჭერენ მხარს საქართველოს უფლებას, გადაწყვიტოს საკუთარი მომავალი და საგარეო პოლიტიკური კურსი გარე ძალების ჩაურევლად. ისინი აფასებენ საქართველოს წვლილს ნატოს ოპერაციებში და კვლავაც ურყევად უჭერენ მხარს საქართველოს სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას. ამასთან, ალიანსი მოუწოდებს რუსეთის ფედერაციას, გაიყვანოს შეიარაღებული ძალები საქართველოდან, გააუქმოს აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონების „დამოუკიდებლობის“ აღიარება, შეწყვიტოს მათი მილიტარიზაცია და ადგილზე ადამიანის უფლებათა დარღვევები.
აღსანიშნავია, რომ 2019 წელს დაწყებული მსოფლიო პანდემიისა და უკრაინაში მიმდინარე საომარი მოქმედებების ფონზე განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა ალიანსის წევრი ქვეყნების მედეგობის განმტკიცების საკითხმა. ამ მიზნით 2022 წლის გაზაფხულზე, შეიქმნა ნატოს მედეგობის კომიტეტი. ახალი კომიტეტი წარმოადგენს ნატოს მაღალი დონის სტრუქტურულ ერთეულს და პასუხისმგებელია უშუალოდ ჩრდილოატლანტიკური საბჭოს (NAC) წინაშე. კომიტეტის მთავარ ამოცანაა ნატოს წევრი და შერჩეული პარტნიორების (მათ შორის, საქართველოს), სამოქალაქო მზადყოფნის გაძლიერება და ამ კუთხით არსებული ნატოს მოთხოვნების შესასრულებლად შესაბამისი დახმარების აღმოჩენა. ეს მოთხოვნები მოიცავს ისეთ ძირითად მიმართულებებს, როგორებიცაა მთავრობისა და კრიტიკული სამთავრობო სერვისების უწყვეტობის უზრუნველყოფა, ენერგომომარაგების მედეგობა, ადამიანთა უკონტროლო გადაადგილებასთან ეფექტური გამკლავების უნარი, საკვები და წყლის რესურსებით მომარაგების მედეგობა, მასობრივ მსხვერპლთან გამკლავების უნარი, სამოქალაქო კომუნიკაციების სისტემების მედეგობა, სამოქალაქო სატრანსპორტო სისტემების მედეგობა და ა. შ.
ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს მზარდ და დამანგრეველ ტექნოლოგიებს (Emerging and Disruptive Technologies), რომლებიც მრავალ შესაძლებლობასთან ერთად, საგრძნობ რისკებსაც შეიცავს. ისეთი ინოვაციები, როგორებიცაა: ხელოვნური ინტელექტი, ავტონომიური სისტემები და კვანტური ტექნოლოგიები — საგრძნობლად ცვლის თანამედროვე სამყაროს და მოითხოვს ნატოს მხრიდან შესაბამის ყურადღებას. ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ალიანსი აქტიურად მუშაობს საჯარო და კერძო სექტორთან, აკადემიურ და სამოქალაქო საზოგადოებასთან, რათა ჩამოაყალიბოს ამ ტექნოლოგიებთან დაკავშირებით პასუხისმგებლობიანი გამოყენების საერთაშორისო პრინციპები, ამასთან ალიანსის მთავარ ამოცანას წარმოადგენს, შეინარჩუნოს უპირატესობა მეცნიერებისა და ინოვაციური ტექნოლოგიების მიმართულებით.
ნატო, წევრი ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობისა და სუვერენიტეტის დაცვის პარალელურად, მზადაა, შესაბამისი პასუხი გასცეს მტრული ხასიათის კიბერთავდასხმებსა და ჰიბრიდულ ოპერაციებს, უფრო მეტიც, ასეთი ტიპის ქმედებებმა, შესაძლოა, გამოიწვიოს ნატოს მეხუთე მუხლის ამოქმედებაც.
თანამედროვე გლობალურ სამყაროში უსაფრთხოების უზრუნველყოფა წარმოუდგენელია საერთაშორისო თანამშრომლობის გარეშე. სწორედ ამიტომ ნატოს სტრატეგიულ კონცეფციაში ცალკე თავი დაეთმო თანამშრომლობით უსაფრთხოებას, სადაც განსაკუთრებული აქცენტი კეთდება ევროკავშირსა და აზია-წყნარი ოკეანის ქვეყნებთან თანამშრომლობაზე. მოკავშირეების შეფასებით, „ევროკავშირი არის უნიკალური და აუცილებელი პარტნიორი“.8 ამასთან, ხაზგასმულია, რომ ევროკავშირი წარმოადგენს ერთადერთ სტრატეგიულ პარტნიორს ისეთ გამოწვევებთან გასამკლავებლად, როგორებიცაა: მობილობა, მედეგობა, კლიმატის ცვლილების გავლენა უსაფრთხოებაზე, მზარდი და გამანადგურებელი ტექნოლოგიები, კიბერ- და ჰიბრიდული საფრთხეები, ჩინეთისგან მომავალი სისტემური გამოწვევები და ა. შ. რაც შეეხება აზია-წყნარი ოკეანის რეგიონს, ალიანსი მიიჩნევს, რომ ამ რეგიონში განვითარებულმა მოვლენებმა, შეიძლება, პირდაპირ იმოქმედოს ევროატლანტიკურ უსაფრთხოებაზე, შესაბამისად, ნატო განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს რეგიონში არსებული პარტნიორობის გაძლიერებას და ახალი კავშირების განვითარებას.
როგორც მოსალოდნელი იყო, უკრაინაში რუსეთის აგრესიულმა ქმედებებმა სრულებით შეცვალა მსოფლიო გეოპოლიტიკური ვითარება და ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი თვისებრივად ახალი რეალობის წინაშე დააყენა. მიუხედავად ზოგიერთი პოლიტიკოსის და მკვლევრის კრიტიკისა, ნატომ წარმატებით გაართვა თავი მის წინაშე არსებულ გამოწვევებს.
2024 წელს ვაშინგტონში ნატოს საიუბილეო 75-ე სამიტი გაიმართება. თუკი უკრაინა მოახერხებს ამ დროისათვის რუსეთის ჯარებისაგან საკუთარი ოკუპირებული ტერიტორიების გათავისუფლებას, ის ძალიან ახლოს იქნება ნატოში გაწევრიანების სტრატეგიულ მიზანთან. მიუხედავად იმისა, რომ ნატოს ინტეგრაციულ პროცესში ბოლო პერიოდში ჩანს საქართველოსა და უკრაინის გარკვეული განცალკევება, უკრაინის ნატოში გაწევრიანება ისტორიულ შესაძლებლობას გაუხსნის საქართველოსაც, მიაღწიოს ქვეყნის კონსტიტუციაში შეტანილ ერთ-ერთ უმთავრეს საგარეო პოლიტიკურ მიზანს — გახდეს ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის წევრი. ამისათვის ქვეყანამ სრულად უნდა გამოიყენოს ნატოსთან თანამშრომლობის არსებული ყველა ინსტრუმენტი და, რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ზედმიწევნით შეასრულოს დემოკრატიული რეფორმების განხორციელების კუთხით აღებული ყველა ვალდებულება.
* გიორგი რობაქიძე – ნატოსთან საქართველოს წარმომადგენლობის უფროსი მრჩეველი, საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტრო
სარჩევი
ნატოს იდენტობა და გაფართოების პოლიტიკა რუსეთ-უკრაინის ომის ფონზე
გიორგი რობაქიძე
დეზინფორმაციული ნარატივები უკრაინის, საქართველოსა და მოლდოვის შესახებ რუსეთ-უკრაინის ომის ფონზე: რეალობა და გამოწვევები
მარიამ განუგრავა